Debby Petters Joodse moeder zwijgt zestig jaar lang over de Tweede Wereldoorlog

Bekijk het hele verhaal van Debby en Sterre op NPO Start.

'God kind, ben je er nog?'

Debby's moeder is elf jaar oud als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt. Hélène Egger is op dat moment net haar eigen moeder verloren aan een hersentumor. In de zes verschrikkelijke jaren die volgen moet Hélène onderduiken en wordt de rest van het gezin één voor één vermoord in de concentratiekampen Auschwitz Birkenau en Sobibor’. In Debby's boek 'Ik ben er nog' vertelt Hélène: 'Alleen verder zonder vader en moeder en zonder broers? Hoe doe je dat? Waarom had ik overleefd? Waarom ik wel en mijn lieve vader en broers niet? Ik was toch ook Joods en er was toch geprobeerd om ons allemaal te vermoorden? 'God kind, ben je er nog?' vroeg een buurvrouw die ik vlak na de oorlog tegenkwam. Wat moest ik zeggen? Ik zweeg net zo lang tot ik weer kon praten.'

Inmiddels is Hélène 93 jaar. Fysiek gaat het nog goed, maar Hélène's geheugen laat haar in de steek. "Ze kwam als apathisch meisje uit de oorlog," vertelt Debby Petter over haar moeder. "Ze was zestien jaar en wilde niets meer met het Joods-zijn te maken hebben. Ze ging terug naar de Mulo, maar weet daar niks meer van. Daarna is ze de verpleging ingegaan." Uiteindelijk trouwt Hélène met een niet-Joodse man waarmee ze kinderen krijgt. Debby is hun oudste dochter.

Geen woorden voor

"Van mijn jonge jaren herinner ik mij veel warmte en veiligheid," vertelt Debby. "Mijn moeder was ongelooflijk lief en zorgzaam. Ze deed altijd wat ze 'moest' doen. Heel vaak had mijn moeder migraine. Dan lag ze dagenlang doodziek op bed. Mijn vader bepaalde het ritme binnen de familie. Alles ging bij ons op de klok. Ik kon mijn moeder alles vertellen. Ik kon háár alleen niet alles vragen. Dan gaf ze geen antwoord. Als kind wil je niet dat je moeder verdrietig wordt van je vragen, dus je stopt ze te stellen."

Tijdens de jaarlijkse Dodenherdenking op 4 mei blijft het gezin altijd binnen. "We stonden elk jaar voor het raam. Ik zie het nog voor me: mijn moeders kaarsrechte rug. Ze stond dan doodstil. Dat beeld is mij altijd bijgebleven. Als kind heb je daar nog geen woorden voor. Pas veel later begreep ik dat het natuurlijk verschrikkelijke momenten voor haar waren, herdenkingen."

Een gigantisch verhaal, weggestopt

Net zoals haar eigen moeder praat ook Debby weinig over de oorlog. Haar dochter Sterre vertelt: "Ik ben heel veel bij oma Hélène geweest. Toch wist ik pas vanaf mijn dertiende dat oma Joods is en dat ze de oorlog overleefd heeft. Dat kwam door een geschiedenisproject voor school. Ik ben toen met oma gaan praten, en dat was heel bijzonder. Toen pas kwam bij mij het besef dat er achter het zwijgen een gigantisch verhaal zit." Het gesprek met haar oma neemt Sterre op. "Dat cassettebandje zal ik altijd bij me houden. Als je naar de tape luistert, dan hoor je oma antwoord geven op mijn vragen, maar er zit geen emotie bij. Ze kan op dat moment niet bij haar gevoel."

Sterre vervolgt: "Ik vond het echt heel heftig, haar verhaal kwam heel erg binnen bij mij. Ik was op dat moment rond dezelfde leeftijd als oma toen haar dit overkwam. Toch heb ik het er destijds niet echt met mijn moeder over gehad." Debby, knikkend: "Het zwijgen was ook erfelijk."

Confrontatie met het verleden

De doorbraak komt als een goede vriendin Hélène interviewt voor het Spielberg project, een wereldwijd videoarchief van de gelijknamige Amerikaanse regisseur met de levensverhalen van onder andere Joodse overlevenden. Debby: "Mijn moeder zei: 'Okee, ik vertel het één keer. Dan kennen mijn kinderen en kleinkinderen het verhaal en hoef ik het daarna nooit meer te vertellen.'" Achteraf kijkt Debby opnames van het interview samen met haar moeder terug. 'Ik zag aan mijn moeder dat ze het heel heftig vond. Ben ik dit? Is dit mijn leven? leek ze te denken. Mijn moeder werd geconfronteerd met haar oorlogsverleden."

Als het erna slechter gaat met haar moeder, stelt Debby therapie voor. Onzin, vindt Hélène, maar wanneer Debby aandringt gaat ze uiteindelijk overstag. "Ze ging in therapie voor ons, haar kinderen. Later bleek het fantastisch te zijn voor haar. Ze had alles zó lang weggestopt, om ons er niet mee 'lastig te vallen'. Nu leerde ze haar verhaal te vertellen." Kort daarop wordt Hélène gevraagd gastspreekster te zijn voor kamp Westerbork. "Heel voortvarend en krachtig vertelde ze haar verhaal op scholen aan kinderen. Ik ben een aantal keer meegegaan. Mijn moeder ging langzaam maar zeker steeds meer rechtop staan."

Sorry dat ik besta

Lange tijd ontkent Debby de impact van haar moeders oorlogsverleden op haar eigen leven. "Mijn moeder heeft ook altijd volgehouden dat ze haar kinderen er niet mee heeft belast. Inmiddels weet ik beter. Voor mijn moeder moest alles altijd mooier zijn dan het was. Narigheid was niet bespreekbaar. Flink zijn, geen hulp van anderen accepteren. Een 'let maar niet op mij, sorry dat ik besta'-houding." Sterre vult aan: "Net zoals oma laat mijn moeder het ook niet zien als het even niet goed gaat. Dan maakt ze zichzelf kleiner."

Debby vertelt: "Als oudste kind droeg ik het onuitgesproken verdriet van mijn moeder met mij mee. Het is natuurlijk onmogelijk, maar ik heb jarenlang geprobeerd de ellende van mijn moeder goed te maken. Volgens een therapeut die ik hier jaren later over sprak verklaart dit waarom ik mij zo vaak schaam, onzeker ben en klein maak. Ik vind het nog steeds moeilijk te accepteren, maar dit inzicht geeft mij wel wat rust."

Vóór en achter de schermen

Waar Debby zich in persoonlijke kring vaak kleiner voordoet, komt ze op het podium en voor de camera tot haar recht. Hoe dat werkt heeft ze nooit helemaal begrepen. Sterre richt zich tot haar moeder: "Ik denk dat je daarmee wilde laten zien dat je het verstopgedrag van je moeder niet hebt overgenomen. Je wilde het tegenovergestelde: jezelf zichtbaar maken. En je zegt altijd dat het je vrijheid geeft." Ze vervolgt: "Ik vind het heel mooi dat mijn moeder doet wat ze doet. Het gaat tegen haar natuur in, maar ze baant zich er een weg doorheen. Ongelooflijk knap. Soms denk ik weleens 'oh mam, waarom doe je jezelf dit aan?', maar aan de andere kant begrijp ik het zo goed."

Op haar beurt heeft ook Sterre veel dingen van haar moeder geërfd. "De onzekerheid, faalangst, jezelf kleiner maken - dat zit ook weer in mij. Maar ik vind het juist heel fijn dat ik mij hier nu, midden in mijn leven, meer bewust van ben. Ik kan er nu nog heel veel mee. Er is nu zoveel meer hulp voor en bewustzijn over. Nu kan ik mijn best doen om dit te beperken bij de volgende generatie."

Wat geef je door?

"Het doorgeven van oorlogstrauma's is nooit helemaal te stoppen," zegt Sterre. "Maar ik denk dat de hulp die organisaties zoals War Child bieden wel heel veel pijn kunnen wegnemen, zodat trauma's heel veel minder erg worden. Kinderen de kans te geven zich op een andere manier te uiten speelt daarin een grote rol."

Daar sluit Debby zich volledig bij aan. "Ik denk dat War Child ontzettend kan helpen - en dat ook doet, door kinderen te laten spelen, sporten, door met ze te dansen, door muziek te maken, door met ze te praten. Praten is het moeilijkst, maar helpt het meest. Praten bevrijdt je. Het verlicht de pijn van kinderen, waardoor hun trauma's minder zwaar worden doorgegeven. Dat is zo belangrijk. Dan kan het een beetje uit hun hoofd - en hoe meer er uit kan, hoe minder je later doorgeeft aan je kinderen."

Laat oorlog geen generaties duren

In de aanloop naar Bevrijdingsdag staan we in Nederland stil bij de impact van oorlog op jong en oud, door alle generaties heen. Want als je een oorlog hebt meegemaakt, draag je dat je hele leven met je mee. Of dat nu de Tweede Wereldoorlog is, zoals Debby Petters moeder en Boudewijn de Groot, de oorlog in Afghanistan, zoals Kamela Hamidy - of de oorlog in Syrië, zoals Nadine (11). Met de juiste hulp kunnen wij voorkomen dat oorlog van generatie op generatie wordt doorgegeven. Jouw steun is daarbij hard nodig.